Prostor na kome se danas nalazi Zvornik bio je pokriven ljudskim nastambama još od davnih vremena. O tome svjedoče i razni ostaci materijalne kulture. Prirodni i klimatski uslovi pružali su brojne pogodnosti za život ljudi na ovom prostoru: na jednoj strani otvorena plodna nizija, na drugoj planine bogate šumom, rudom i divljači, a na trećoj bistra i snažna rijeka, bogata ribom i pogodna za plovidbu.
Najstariji poznati stanovnici u zvorničkom kraju, prema istorijskim izvorima, bili su Skordisci, narod keltskog porijekla. Početkom 1. vijeka nove ere Balkansko poluostrvo ušlo je u sastav Rimskog carstva, kada je uspostavljena i rimska vlast i na ovim prostorima. Dokazano je da su Skordisci prihvatili rimsku vlast i da su joj kasnije pomagali u gašenju ustanka što su ih vodili Iliri protiv rimskog okupatora.
Jedno od najbogatijih nalazišta do sada (rimskih) je selo Dardagani uz put Zvornik — Sapna. Godine 1960. u kamenolomu "Sige" nađeni su tragovi ranijeg rimskog kamenoloma. Ovdje su nađeni komadi keramike, tri rimska sarkofaga, četri novčića i jedan kasnoantički grob iz 4. vijeka. Najvrijedni nalaz sa ovog mjesta je spomenik Mitrinog kulta. [1]
Rimski tragovi pokazuju da je kraj oko Zvornika bio gusto naseljen i da je rimskim utvrdama bio dobro zaštićen. Kako ovaj kraj nije dovoljno arheološki obrađen i istražen, nije još moguće odrediti rimski administrativni centar kojem je pripadao Zvornik sa okolinom niti da je na ovom prostoru postojalo naselje.[2] Iako je zvornički kraj nekoliko stoljeća bio pod rimskom upravom, smatra se da romanizacija ovog kraja nije uspjela uhvatiti dubljeg korijena.
Srednji vijek
Po doseljenju Slovena u ove krajeve ovde se izmjenjuju slovenski, franački, vizantijski i ugarski gospodari. Godine 1153. ove krajeve zauzimaju Ugari u borbi protiv Vizantije i drže ih sa prekidima sve do turskog doba. U međuvremenu spominju se vladari ovih krajeva Radoslav Mihajlović, neki Henrik, srpski kralj Dragutin, Đubašići, Stefan Kotromanić, kralj Tvrtko prvi, despot Đurađ Branković. Od 1389. godine zna se za porodicu Zlatonosovića, koja se često pominje u vezi sa Zvornikom, te se može sa dosta sigurnosti pretpostaviti da su oni u to vrijeme bili njegovi gospodari. Od Zlatonosovića pominju se vojvoda Vukmir i knez Vukašin. Za njihova života ovi krajevi često mijenjaju gospodare – Ugarsku, Bosnu, Srbiju.
Zvornik se prvi put pominje u istoriji 1410.godine i to pod imenom Zvonik, a 1519. godine pod sadašnjim nazivom Zvornik. Zvornički stari grad (tvrđava) nastao je znatno ranije, vjerovatno u vrijeme kada se na Drini ustalila granica između Srbije i Bosne, tj. u drugoj polovini 7. vijeka ili na početku 9. vijeka. Podignut je na pogodnom mjestu gdje Drina polako izlazi u plodnu ravnicu i gdje su od davnina prolazilii ukrštali se važni putevi, od kojih je posebno važan onaj što je vodio od Dubrovnika i Vrh Bosne (preko Romanije i Drinjače) i dolinom Drine do njenog ušća pa dalje za Sirmijum (Sremsku Mitrovicu). Nalazeći se na granici Podrinja i Soli, a u neposrednoj blizini rudarskih oblasti, Krupnja, Bohorine (Borine) i Zajače s jedne strane i na drugoj strani blizina Srebrenice i Sasa, grad je bio česta meta osvajača raznih vojski. I u doba turske uprave ovim prostorima grad je imao važnu ulogu. Zvornik je predstavljao odskočnu dasku za dalja turska osvajanja na sjever, a bedem za odbranu od napada Ugarske i Austrije.
O davanju imena Zvonik (Zvornik) postoje tri verzije. Po prvoj verziji grad je mogao dobiti ime po nekom usamljenom zvoniku crkve, koja je stajala na mjestu današnjeg gradskog područja Gornjeg grada ili njegovoj blizini. Zvonik je morao biti viđen sa mnogo strana i iz veće daljine, te je tako služio okolnom stanovništvu kao objekat za orjentaciju. Po njemu je mjesto gdje se nalazio dobilo ime Zvonik, pa i grad koji je tu podignut. Kako su u to vrijeme sjeveroistočnu Bosnu držali Mađari (pa i kasnije) predpostavlja se da je crkva sa zvonikom podignuta krajem 12. ili početkom 13. vijeka. Pod pritiskom patarena u prvoj polovini 13. vijeka predpostavlja se da je crkva porušena, a njen zvonik ostao da prkosi buri i vjetru i služi okolnom stanovništvu kao putokaz. Svakako je trebalo da prođe nekoliko decenija pa da se mjesto na kome je ostao prozove Zvonikom, a to bi nam poslužilo i kao podatak da pretpostavimo da je stari grad Zvornik podignut krajem 13. vijeka ili početkom 14. vijeka.
Na osnovu kazivanja srpskog stanovništva u Zvorniku i okolini, koje je zabilježio Vuk Karadžić, grad je tobože podigao neki „Zvonimir neznabožac“, 800 godina prije Hrista. U istoriji još se nije našao trag ovog legendarnog Zvonimira. Vladislav Skarić u svom radu „O geografskoj nomenklaturi BiH“ na 172. strani objašnjava porijeklo imena Zvečaj (mjesta-sela, jednog u Bosanskoj Krajini i drugog u zeničkom kraju). I na kraju se pita: „... da nije Zvečaj nazvan po zvonjenju zvona tvrđavske crkve, kao Zvornik (sada Zvornik)?“
Po drugoj varijanti koju zastupa dr Desanka Kovačević-Kojić grad je ime dobio po zvoniku franjevačkog samostana koji je podignut početkom 15. vijeka u Zvorniku u naselju Fetija. Međutim, u popisu manastira bosanske vikarije iz druge polovine 14. vijeka ne pominje se niti crkva niti samostan, a grad je tada već postojao. Pouzdano se zna da je franjevačka crkva podignuta u periodu od 1415. do 1432. godine, a prvi put se pominje u dubrovačkim izvorima 1423. godine. Dakle, grad je već postojao kada je podignuta pomenuta franjevačka crkva. Osim toga, i crkva i samostan nalazili su se van zidina grada oko 2 kilometra sjeverno, što dalje nameće pitanje: kako nešto što je starije, u ovom slučaju je to grad, može dobiti ime po nečemu što je mlađe, a to je zvonik franjevačke crkve? Po trećoj varijanti Zvonik (Zvornik) je dobio ime po tome što teren na kome je podignut, kada se gleda sa druge obale Drine, ima oblik zvona.
Pretpostavlja se da je grad podignut krajem 8. ili početkom 9. vijeka. To je doba kada ovim krajevima gospodari srpski kralj Dragutin, tačnije od 1284-1316. godine, koji udajom svoje ćerke Jelisavete za bosanskog bana Stefana I Kotromanića marljivo radi na jačanju pravoslavlja, ne samo na ovim prostorima već i u čitavoj Bosni. Ako je grad podignut u ovom periodu, neminovno se nameće zaključak da je sa gradnjom zidina grada podignuta i crkva sa zvonikom koji je bio vidan sa mnogo strana i iz veće daljine, te je tako služeći okolnom stanovništvu kao objekat za orijentaciju, oglašavanje i obavještavanje, dao ime mjestu na kom se nalazio pa i gradu koji je tu podignut.
Zbog nedostatka istorijskih izvora bilo pisanih ili materijalnih, istoričari su prinuđeni da se koriste određenim pretpostavkama, legendama i predanjima da bi došli do koliko-toliko, relativno tačnih podataka. Takav je slučaj i sa srednjovjekovnim gradom Zvornikom. Ima pretpostavki i nagovještaja, doduše ne naučno utemeljenih i provjerenih, da na potezu Diviča, Donjeg i Gornjeg grada postoje i ostaci utvrđenja i građevina iz rimskog perioda. Međutim, ovog puta više pažnje posvetićemo srednjovjekovnom gradu.
Postojanje manastira na širem prostoru istočnog dijela Republike Srpske prije svega Tavne, Papraće, Lomnice i Ozrena, mogu nas uputiti na neke zaključke u vezi podizanja srednjovjekovnog grada Zvornika. Što predanje, što narodne pjesme, a istorijski izvori prije svega Pećki i Tronoški ljetopisi, saglasni su u tome da su sve to zadužbine Nemanjića. Podizanje Tavne vezuje se za kralja Dragutina i njegove sinove. Stefan Nemanja i njegov sin Sava, kao i kralj Dragutin pominju se kao osnivači Ozrena.
Manastir Papraća po narodnoj pjesmi „Miloš u Latinima“ zadužbina je župana Vukana, sina Stefana Nemanjića, a po tronoškom i pećkom ljetopisu Papraću je počeo zidati kralj Dragutin, a dovršili su njegovi sinovi Vladislav i Uroš. I podizanje manastira Lovnice tronoški i pećki ljetopisi vezuju za kralj Dragutin.
Takođe, pouzdano se zna da je kralj Dragutin 1284. na saboru u Deževi predao vlast svom bratu Milutinu, a on na upravu od ugarskog kralja Ladislava IV (brata njegove žene) dobio Mačvu i bosanske oblasti Usoru i Soli, te je on uz neke srpske oblasti upravljao i ovim područjem do 1316. godine kao „sremski kralj“. Drina je tekla po sredini njegove države. I Đoko Mazalić u svom radu „Zvornik (Zvonik) stari grad na Drini“ na 77. strani piše da je stari grad Zvornik podignut pred kraj 13. ili početkom 14. vijeka, dakle u Dragutinovo vrijeme.
Vjerovatno da je kralj Dragutin bio svjestan geostrategijskog značaja grada i da je u sklopu svoje velike graditeljske aktivnosti podigao i dograđivao grad Zvornik. Dragutinov biograf, arhiepiskop Danilo II, ističe njegovu veliku pobožnost i odanost Crkvi. Danilo pominje 1293. posebnu Eparhiju u ovom dijelu Bosne i njenog episkopa Vasilija kao i dvorsku radionici stvari za potrebe crkava i manastira, što nas navodi na zaključak da je to bilo vrijeme u kome je bilo podignuto mnogo pravoslavnih bogomolja.
Dragutinova djelatnost na učvrščenju pravoslavlja u sjeveroistočnom dijelu Bosne duboko se urezala u svijest ovdašnjeg srpskog naroda koji do danas sve stare crkve i manastire u ovom dijelu Bosne, pa čak i u cijeloj Bosni pripisuje kralju Dragutinu. Međutim, ako one sve i nemaju svoj početak u vrijeme ovog revnitelja pravoslavlja, njegov rad je stimulisao kasnija pokolenja koja su ideju o njegovoj revnosti oblačila u kasnije konkretne slučajeve. Uticaju pravoslavne crkve u Bosne Dragutin je doprinio i udajom svoje kćeri Jelisavete za bosanskog bana Stefana I Kotromanića krajem 1284. godine. Time je porastao ne samo uticaj pravoslavlja u Bosni već i svijest o krvnoj vezi srpske dinastije Kotromanića sa „svetorodnom“ dinastijom Nemanjića.
Prva polovina 14. vijeka je period dominacije Nemanjića na Balkanu i sasvim sigurno srpske vlastele na ovom području. U takvim okolnostima sigurno treba tražiti početak egzistiranja grada i tokom vremena morao je kao gradsko jezgro dobijati na značaju. Nesumnjivo je dakle da su srpska vlastela bila njegov osnivač i da je grad postojao i prije njegovog prvog pisanog pomena 1340. godine.
Kao i većina srednjovjekovnih srpskih gradova i Zvornik je morao imati svoju bogomolju. Predanja govore
da je u gradu postojala crkva posvećena Sv. Petki Trnovoj, zaštitnici grada Zvonika. Nema podataka ni ko ni kada ju je podigao, ali bi sigurno obimnija arheološka istraživanja bacila više svjetla u vezi ove crkve, a samim tim i na porijeklo prvobitnog imena grada.
Turci grad kasnije znatno proširili i utvrdili. Poslije
okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine Austrougarska ga je obnovila i utvrdila kao pogranično mjesto prema Srbiji i njegove zidove prilagodila tadašnjem načinu ratovanja. Imao je važnost borbenog objekta sve do 1918. godine. U periodu između dva rata, do 1934. godine, u Donjem gradu bila je artiljerija bivše jugoslovenske vojske, kada je konačno napušten i prepušten zubu vremena. U Drugom svjetskom ratu ponovo je dobio određenu ulogu kao utvrđenje okupatora i njegovih saradnika.
Stari zvornički grad (Đurđevgrad) činio je jednu cjelinu iako su se u njemu razlikovala tri djela: Gornji, Srednji i Donji grad. Gornji grad se nalazio na platou brda što ima oblik zvona, odnosno iznad njegovih hridina, Donji pored Drine i puta koji vodi pored nje, a prostor između Donjeg i Gornjeg grada počevši od Starog dvorca (Velika kula) pa dole do litica Donjeg grada je Srednji grad.[8]
Godine 1432 – 1433. dolazi do sukoba između kralja Tvrtka drugog i Despota Đurđa. Đurađ potpomognut Zlatonosovićima izvojevao je pobjedu i zauzeo oblast Zlatonosovića od kada se naziva gospodarom Usore i Zvornika. Iz vremena držanja Zvornika od strane Despota Đurđa očuvalo se nekoliko legendi o „prokletoj Jerini“, njegovoj ženi, vizantijskoj princezi, koja nije bila omiljena u narodu, te je u predanju ostala kao zavodnica, ubica i zulumćar. Legenda kaže da je ona podigla stari zvornički grad. Priča se da je Jerina gradeći zvornički grad naredila da se kamen za gradnju dovlači čak iz mejdana kod sela Vilčevića u brdu Rudniku (12 kilometara zračne linije od Zvornika) i da se kamen dodavao iz ruke u ruku od mejdana do grada. Treba naglasiti da današnji ostaci starog zvorničkog grada nose ime po njenom mužu Đurađu Brankoviću - Đurđev grad.
Početkom 15. vijeka ispod zvorničke tvrđave (van zidina starog grada) formiralo se i podgrađe Podvoznik (današnji Zvornik) koji je najveći uspon u srednjem vijeku (u predturskom periodu) imao u prvoj polovini 15. vijeka.[10] Podgrađe Zvornika bila je tada poznata varoš, sa preko 2.000 stanovnika i ubrajao se u gradove srednje veličine u Evropi, koji su prema savremenoj kategorizaciji brojali između 2.000 i 10.000 stanovnika. U Zvorniku i Visokom su se u prvoj polovini 15. vijeka razvile najjače dubrovačke naseobine (kolonije) na području srednjovekovne Bosne, koje su povoljno uticale na njihovo privredno aktiviranje. Ova dva grada bila su tada i najveći centri trgovine u Bosni. Prvenstveno je Srebrenica i blizina njenog rudnika povoljno uticala na okupljanje Dubrovčana u Zvorniku, prije svega njihovih trgovaca i zanatlija, kojih je najviše u Zvorniku bilo 1425. godine (238). Usponu Zvornika doprinio je i njegov povoljan položajna raskrsnici važnijih puteva za Srbiju, Ugarsku i Bosnu, te je on uistinu postao polazna tačka za trgovinu i važno trgovinsko središte današnjeg Podrinja.
S obzirom na to da je glavno zanimanje Dubrovčana bila trgovina, oni su koristili brojne pogodnosti Zvornika i u njemu postepeno formirali uporište za svoju trgovinu na široj osnovi. U trgovini dubrovačkih trgovaca srebro i olovo zauzimali su posebno mjesto. Pored Dubrovčana i domaći ljudi su učestvovali u trgovini i zanatstvu. Iz drugih mjesta donosili su tkanine, pribor za jelo, pojaseve, dugmad, oružje, opremu za konje, djelove odjeće itd. U ovom periodu podignuta je i franjevačka crkva u Zvorniku (naselje Fetija) koja se prvi put pominje u dubrovačkim izvorima 1423. godine, i to je do sada najranija pouzdana vijest o njenom postojanju. Bila je posvećena Svetoj Mariji.[12]
Samostan sa crkvom nalazio se na uzvišici neposredno iznad današnjeg centra grada za oko 15 metara visinske razlike. Poslije Mohačke bitke i propasti Ugarske (1526.) primjetno je stalno pomijeranje katoličkog stanovništva prema sjeveru u područja s jačom katoličkom bazom, tako da je u zvorničkom podgrađu počeo rapidno da opada broj starog stanovništva. Smanjenjem i nestankom katoličkog stanovništva Zvornik su napustili i franjevci, pa je i Crkva svete Marije prestala sa radom (najvjerovatnije 1539. godine). Turci su u 16. vijeku franjevačku crkvu u Zvorniku pretvorili u Fehtija džamiju, ne dirajući inače građevinu, osim što su zapadni ulaz zazidali, a otvorili drugi sa sjeverne strane. Ona je vremenom sve više propadala iako je bilo pokušaja od strane Austrije posle 1878. godine da se ponovo pretvori u hrišćansku bogomolju. Po završetku Drugog svjetskog rata crkva je srušena. a materijal upotrijebljen u druge svrhe, prvenstveno za izgradnju ambara (čardaka) za žito na lokaciji bivšeg vojnog logora (Lagera) u Zvorniku.
Kao razvijeno gradsko naselje Zvornik je bio privlačan ne samo za trgovce već i za dubrovačke zanatlije. Najviše je bilo podstrigača sukna i krojača, a bila su i dva mesara, pet zlatara i po jedan kožuhar, obućar i brodar.[12] Sve ove dubrovačke zanatlije su nesumnjivo doprinjele razvoju zanatstva u sredini u kojoj su boravili.
Zvornik se slično ostalim srednjovjekovnim gradovima sastojao iz grada, sjedišta vlastele, i podgrađa. U centru grada bio je trg gdje se ovijao sav poslovni i javni život. Trg je bio okružen kućama trgovaca i zanatlija, a u njima su se nalazile i njihove radnje. Naselje je imalo i svratište za putnike, carinarnicu i gostionu.[14]
Uporedo sa privrednim razvojem, Zvornik dobija sve odlike naprednog gradskog naselja koje se ogleda u uređenju gradske uprave, spoljnjem izgledu grada i u svim drugim oblicima svakodnevnog života. Zato nije slučajno što su docnije Turci od njega napravili svoj administrativni centar, odnosno sandžak.[15]
Tursko doba
Sadašnje ime Zvornik pominje se prvi put 1519. godine u ugovoru o miru što su ga sklopile Ugarska i Turska, ali se ime Zvonik još i dalje, sve do 17. vijeka pominje. Sama riječ "zvornik" nema svoje etimološko porijeklo. Novo ime se vjerovatno uklapalo u tradicionalnu tursku politiku zametanja i brisanja svega onoga što ima bilo kakve veze sa slovenskim ili hrišćanskim porijeklom. Teško je povjerovati opstanku hrišćanskog imena grada u jednoj državi gdje je šerijatsko pravo temelj države, a islam glavna ideologija, kakva je bila Turska.
U osvojenim krajevima Turci su formirali veće administrativno-političke i vojne jedinice koje su se zvale sandžaci. Prvi turski zapovjednik u osvojenom gradu bio je Alibeg Mihajlović. Turci su ubrzo ovaj grad pretvorili u jaku pograničnu tvrđavu odakle su polazili svi turski vojni pohodi na sjever. Na teritoriji nekadašnje bosanske države nakon njenog osvajanja formirali su tri sandžaka: bosanski (1463.), hercegovački (1470.) i zvornički (1480.) godine.
Po dolasku u Zvornik, Turci su udarili temelje utvrđenju pored Drine obalskim bedemima i baterijama da zatvore svaki prilaz tim pravcem od vod, to je približno današnja njegova osnova. Istovremeno proširen je i učvršćen Gornji grad u kome je Mehmed II Osvajač po osvajanju Zvornika podigao džamiju, koja je nazvana njegovim imenom. Tu su odmah podignute stambene zgrade za posadu i predstavnike vlasti, jer je oko sultanove džamije nastala i prva stambena četvrt, najstarija mahala u Zvorniku, koju pominju turski popisi, nazvana po imenu navedene džamije. Ona se vremenom proširila i na prostanu zaravan uz kapiju tvrđave.
Turci su svojim dolaskom, kao što je već rečeno, zatekli razvijeno naselje sa dosta prometnim trgom, koje se nije direktno naslanjalo na tvrđavu, nego se nalazilo znatno niže, tamo gdje su se sastajala dva stara puta – jedan što je išao od pravca Vrhbosne preko današnjih Šekovića i Papraće, pa kroz sadašnje selo Kula Grad, kraj samog Gornjeg grada, i spuštao se prema Drini, gdje je (kod današnje robne kuće i spomenika palim borcima) izlazilo na put što je vodio lijevom obalom Drine prema Savi (taj put je danas rekonstruisan i izgrađena je moderna pješačka staza koja spaja centar grada sa Đurđevgradom). Na ovom širem prostoru kao i na širem prostoru današnjeg naselja Fetija nalazilo se podgrađe Zvornika (Podzvonik), odnosno hrišćanska varoš, čiji su stanovnici bili, uglavnom, katolici.
Poslije Mohačke bitke i propasti Ugarske (1526.) primjetno je stalno pomijeranje katoličkog stanovništva prema sjeveru u područja s jačom katoličkom bazom, tako da je u zvorničkom podgrađu počeo rapidno da opada broj starog stanovništva. Smanjenjem i nestankom katoličkog stanovništva Zvornik su napustili i franjevci, pa je i Crkva svete Marije prestala sa radom (najvjerovatnije 1539. godine). Uporedo s tim u zvorničkoj okolini se nastanjivalo stanovništvo vlaškog porijekla.
U turskom periodu Zvornik je značajan zanatski i trgovački centar. Jako je razvijen saobraćaj lađama niz Drinu i skelom preko Drine. Godine 1533. ima nešto više od 580 domaćinstava, bez onih koja su pripadala organima vlasti i vojnom staležu. U Zvorniku je te godine zabilježeno preko 25 različitih zanata, i to: tabaci (štavljači kože), obućari, sarači, čizmadžije, čurčije, papudžije, nanuldžije, krojači, kapari, klinčari, kalajdžije, svjećari, dunđeri, pekari, halvadžije, baradžije, mesari, potkovači, kovači, samardžije, klesari, berberi, kazandžije i drugi. Zvornik je u ovo vrijeme predstavljao najveće gradsko naselje u istoimenom sandžaku. Interesantno je napomenuti da je i u predturskom i turskom periodu u Zvorniku i okolini bilo jako razvijeno vinogradarstvo i da je grožđe predstavljalo osnovno voće u gradu. Jedan veliki broj zanatlija i trgovaca bavio se i zemljoradnjom.
U turskom periou zvornička tvrđava bila je jedna od najvećih i najutvrđenijih srednjovekovnih gradova u Bosni. Zvornik je sve do 1852. godine ostao i sjedište Mitropolije i Zvorničkog sandžaka kada se i sjedište sandžaka i mitropolije premješta u Donju Tuzlu, a Mitropolija počinje nazivati Zvorničko-tuzlanska eparhija.
Grad je u vrijeme velikih tursko-austrijskih sukoba u tzv. Bečkom ratu veoma kratko, tačnije od 15. septembra 1688. pa do 1. avgusta 1689. godine bio pod austrijskom upravom. I za vrijeme čitavog srpskog ustanka od 1804. pa dalje, grad je bio glavno uporište turske vojske za napade na Srbiju ili odbranu od ustanika. I ustanici su bili svjesni značaja Zvornika i zbog toga je Karađorđe veoma često nastojao da ga se domogne. Iz tog perioda sačuvana su zapažanja francuskog generalnog konzula u Travniku 1807. godine u kojima stoji: „Zvornik je ključ Bosne, te ako ga Srbi otmu, onda nijesu više sigurni ni Travnik ni Sarajevo.“
Austrougarska uprava
Zvornik je pod turskog upravom bio sve do 1878. kada je i čitava provincija došla pod upravu Austrougarske. Na više mjesta Bosne i Hercegovine pružen je organizovan otpor ulasku austrougarske vojske. Veoma žestok otpor bio je u Tuzli ljeta 1878. godine, a u njemu su učestvovali i zvornički ustanici sa 450 ljudi, svrstani u jedan odred, koje su predvodili major Risto Popović i kapetan Đorđo Nikolić, obojica iz Zvornika.
U doba austrougarske vladavine (1878 - 1918) Zvornik je takođe razvijenije mjesto. On je kotarsko (sresko) središte sa razvijenim zanatstvom i trgovinom. Tadašnjem zvorničkom srezu, pored sadašnjeg područja opštine Zvornik, pripada je i područje današnje opštine Kalesija, Sapna, Teočak kao i djelovi sadašnjih opština Ugljevik (Tavna), Lopare (Tobut i Priboj) i Bijeljina (Glavičice). U cilju obezbeđenja koliko-toliko pismenih radnika i predradnika, kao i školovanja djece svojih činovnika, Austrija je u svojoj provinciji otvarala svjetovne osnovne škole po uzoru na evropske. Tako je u Zvorniku 1886. godine došlo do otvaranja narodne (državne) osnovne škole. Izgrađeni su makadamski putevi za Sarajevo, Srebrenicu, Tuzlu i Bijeljinu, koji su dugo godina i poslije Drugog svjetskog rata bili u upotrebi. Posebno se prodor Austrije osjetio u Zvorniku u oblasti arhitekture i građevinarstva. Nasuprot starim upravnim zgradama orijentalnog stila iz turskog perioda uskih prozorčića i malo svjetla, podižu se nove velike građevine koje su svojom monumentalnošću trebale da predstave novi režim i istaknu njegovu snagu. Sadašnja zgrada Skupštine opštine, Biblioteka i muzejska zbirka (Oficirski dom tj. Kasina), vojna bolnica u naselju Fetija (koja se više ne koristi), žandarmerijska stanica, bivša zgrada osnovne škole u naselju Begsuja (sada Novo Naselje), pošta (sada poslovne prostorije „Bobar banke“ u centru grada), porodične kuće Nikolića, Kovačevića, Popovića, Jovičića, zgrada Srpske pravoslavne osnovne škole (danas štamparija) samo su neki od većih objekata podignutih u Zvorniku za vrijeme Austrougarske.
Iz popisa stanovništva iz 1910. godine vidi se da je grad Zvornik te godine imao 732 kuće i 3.688 stanovnika.
Za vrijeme austrougarske vladavine od kulturno-prosvjetnih i sportskih ustanova i organizacija bile su u Zvorniku dvije osnovne škole (srpska i državna/narodna), Sokolsko društvo „Srpski soko“, Srpska narodna čitaonica, medresa i ruždija (viši stupanj muslimanskih vjerskih škola), kao i nekoliko mekteba za osnovnu vjersku pouku muslimanske djece. U Zvorniku je postojala i pozorišna amaterska grapa, koja je priređivala kraće dramske prikaze, uglavnom jednočinke i dramatizovane narodne pjesme. Za vrijeme austrougarske u Zvorniku su osnovana kulturno-prosvjetna društva „Prosvjeta“, „Gajret“ i „Napredak“.
Sa izbijanjem Prvog svjetskog rata 1914. godine za Srbe lijevo od Drine počinje još jedna golgota koja je trajala sve do jeseni 1918. godine, tačnije 28. oktobra, kada poslije 458 godina tuđinske vladavine Zvornik od strane srpske vojske biva oslobođen.
Austrougarska je punih četrdeset godina vladala Bosnom i Hercegovinom što je nesumljivo ostavilo dubok trag i donijelo krupne promjene u svim oblastima života Srba, a prije svega na polju razvoja i jačanja nacionalne svijesti. Okupatorska vlast cjelokupnu svoju politiku usmjeravala je onako kako je odgovaralo ciljevima njene okupacije. Austrougarska vlast zatekla je u Bosni i Hercegovini veliku ekonomsku, kulturnu i prosvjetnu zaostalost. Od ukupnog broja stanovništva većina je bila seosko sa samo 3 % pismenosti.
U Jugoslaviji
Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije (1918-1941) Zvornik je sjedište Sreza. Od 1929. pripadao je Drinskoj banovini sa sjedištem u Sarajevu. U toku Drugog svjetskog rata, odnosno NOB-e (1941-1945), Zvornik je bio u sastavupripao Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Nakon Drugog svjetskog rata, Zvornik je središte sreza i opštine, kasnije Međuopštinske regionalne zajednice (opštine Zvornik, Bratunac, Srebrenica, Vlasenica i Šekovići).
TAE KWON-DO klub „DRINA“ iz Zvornika je osnovan 20.maja 1994. godine, pod vođstvom trenera Duška Kusmuka. Klub je 1996.godine učlanjen u Sokolsko društvo i samim tim preimenovan u „SRPSKI SOKO“ pod kojim i dan danas djeluje. TAE KWON-DO klub „SRPSKI SOKO“ je na početku brojao 90 članova, treninzi su se održavali tri puta sedmično u fiskulturnoj sali osnovne škole „Sveti Sava“.Na prvom Prvenstvu Republike Srpske 19.aprila 1995. godine u Zvorniku članovi kluba su ostvarili veoma zapažen rezultat u svim uzrasnim kategorijama.
Pretpostavlja se da je i prije XVIII vijeka u Bosni i Hercegovini pored Sarajeva, Mostara i Trebinja postojala je i Pravoslavna osnovna škola u Zvorniku. 1880. godine ova škola je prešla u novu zgradu (u kojoj je danas smještena štamparija). Školu su izgradili Srbi za školovanje svoje djece. Državna osnovna škola počela je sa radom 1866/67 godine. 1920. godine Zvornik dobija Srednju građevinsku školu trgovačkog smjera. To je do Drugog svjetskog rata bila jedina srednja škola. Na području opštine Zvornik danas djeluju 5 osnovnih škola i to:OŠ "Sveti Sava" u Zvorniku, koja je po broju učenika bila jedna od najvećih školskih ustanova u bivšoj SFRJ, OŠ "Petar Kočić"u Kozluku, OŠ "Vuk Karadžić" U Roćeviću, OŠ "Desanka Maksimović" Čelopek, i OŠ "Nikola Tesla" U Pilici. U dvije srednje škole, Srednjoj stručnoj školi "Petar Kočić" i Tehničkom školskom centru, đaci se pripremaju za dalje školovanje na univerzitetu, a obrazuju se i budući ekonomski tehničari, trgovci, kuvari, konobari, elektrotehničari, mašinski tehničari i drugi. 
Stari željezni most izgradjen je sredstvima Ministarstva građevine Kraljevine Jugoslavije, ratnom reparacijom i donacijom Njegovog veličanstva kralja Aleksandra I Krađorđevića. Radovima su rukovodili inženjer Mićić iz Ljubovije i Žilov iz Rusije, a nadziralo je tadašnje Ministarstvo. Most je završen 1929. godine, osveštan je i otvoren u janurau 1930. godine, a ceremoniji je prisustvovao i most u saobraćaj pustio Njegovo veličanstvo. Od tada postaje glavno zvorničko šetalište u predratnom periodu. Početkom II svjetskog rata most je srušen. 
Objekat je sagrađen 1913. godine po projektu austrougarskog tehničara, građevinskog preduzetnika Skibor Andrije.